Tháng Tám 17, 2020| COVID-19, Nghiệp vụ báo chí| thuytran
Tác giả: Miraj Ahmed Chowdhury
Nguồn: Mạng lưới Báo chí Điều tra Toàn cầu GIJN
Dịch: MDI
Khó mà tưởng tượng được COVID-19 sẽ lan rộng như thế nào và hậu quả sau cùng sẽ ra sao, mặc dù chúng ta đã có một số ước tính nhất định. Vì còn nhiều điều chưa thể chắc chắn, các nhà báo trên thế giới đang phải đối mặt với vô số thách thức khi đưa tin về dịch bệnh – như việc chống thông tin sai lệch hay khả năng bị lây nhiễm khi tác nghiệp – trong khi vẫn phải cố gắng không gây hoang mang cho cộng đồng.
Để hỗ trợ phóng viên tác nghiệp, biên tập viên Miraj Chowdhury của Mạng lưới Báo chí Điều tra Toàn cầu (gọi tắt: GIJN) đã tập hợp kinh nghiệm từ nhiều toà soạn, nhiều nhà báo có thâm niên và các chuyên gia khác nhau trên thế giới. Chúng tôi sẽ tiếp tục đăng tải các tài nguyên cho nhà báo, bao gồm các hướng dẫn bằng nhiều thứ tiếng trên trang của GIJN và các kênh mạng xã hội. Hiện tại, hướng dẫn cho nhà báo đang có bản tiếng Bangladesh, cùng với một số bài viết như Trực quan hóa dữ liệu về COVID-19 trên báo chí Trung Quốc, bí quyết điều tra bệnh truyền nhiễm từ chuyên gia Thomas Abraham, người đã viết nhiều sách về bệnh SARS và bại liệt.
Đưa tin có trách nhiệm
Karin Wahl-Jorgensen, giáo sư báo chí tại Đại học Cardiff, mới ra một nghiên cứu về ảnh hưởng của sự sợ hãi đến cách đưa tin về COVID-19 của 100 tờ báo có lượng độc giả lớn trên thế giới. Bà phát hiện ra cứ chín bài viết về COVID-19, lại có một bài đề cập đến nỗi sợ hay những từ liên quan như “e sợ, e ngại”.
“Những bài viết như vậy còn hay dùng những ngôn ngữ đáng sợ khác; ví dụ có 50 bài đã sử dụng cụm từ ‘virus giết người”,” bà nhận xét trong bài báo viết cho Nieman Lab.
Vậy làm thế nào để chúng ta viết được bài sâu và khách quan mà không gây hoảng loạn cho công chúng? Câu trả lời là đưa tin phải có trách nhiệm, theo ông Al Tompkins, giảng viên báo chí người Mỹ với nhiều bài viết trên Poynter. Ông Tompkins đề xuất một số nguyên tắc sau:
Còn trong một bài viết khác trên tờ Poynter, tác giả Tom Jones lại lưu ý cần tập trung tìm kiếm sự thật và không nên dựa vào các phát biểu cá nhân. “Đây là câu chuyện khoa học, không phải câu chuyện chính trị,” Jones viết. Tất nhiên, chính trị quan trọng, nhưng cần cảnh giác với thông tin bị vặn vẹo theo góc nhìn của các phe phái chính trị. Thay vào đó, hãy tham khảo thông tin cung cấp bởi các chuyên gia y tế.
Gọi tên bệnh đúng cách
Kể từ khi dịch bệnh bùng phát, các phóng viên đã sử dụng nhiều tên khác nhau cho loại virus này. Ví dụ, “virus corona”, “một loại virus corona”, “chủng virus corona mới” hoặc “virus corona mới lạ”. Theo tác giả Merrill Perlman trên tờ Columbia Journalism Review: “Đó là vì virus corona lần này khác biệt với các virus corona khác. Mỗi loại virus corona gây ra một loại dịch hoặc đại dịch riêng. Mỗi loại đều có tên riêng và chúng đều rất mới ở một thời điểm nào đó.” Bạn muốn biết thêm về cách đặt tên virus? Hãy đọc thêm giải thích của WHO về lý do virus có tên khác nhau.
Vậy chúng ta nên đặt tên cho dịch bệnh lần này như thế nào? CNN đang sử dụng thuật ngữ đại dịch để mô tả sự bùng phát của virus corona hiện tại. Họ đã giải thích cho lựa chọn này khi WHO còn chưa công bố đại dịch. [Ghi chú: WHO đã cập nhật đánh giá của mình và đến ngày 11/3 đã công bố COVID-19 là một đại dịch.)
Dùng từ rất quan trọng. Theo cẩm nang AP Stylebook, “dịch bệnh là sự lây lan nhanh chóng của bệnh trong một phần dân cư hoặc một khu vực nhất định; đại dịch là một dịch bệnh đã lan rộng trên toàn thế giới”. Cẩm nang này khuyến cáo “sử dụng tiết kiệm; làm theo tuyên bố của các giới chức y tế công cộng”. Bạn có thể tham khảo một số lời khuyên khác tại Cẩm nang AP Stylebook về virus corona.
Giữ an toàn
Khi dịch bệnh bùng phát trên toàn cầu, phóng viên sẽ không thể đưa tin nếu chính họ cũng bị cách ly. Họ cần phải có mặt ở hiện trường và sẽ có nguy cơ bị nhiễm bệnh. Ủy ban Bảo vệ Nhà báo (CPJ) đã đưa ra một khuyến cáo chi tiết cho các nhà báo đưa tin về COVID-19 bao gồm các bước chuẩn bị trước khi tác nghiệm, các mẹo để tránh bị lây nhiễm khi tới các khu vực bị ảnh hưởng, cách lập kế hoạch đi lại và cẩn trọng sau khi tác nghiệp. Tóm tắt các khuyến cáo của CPJ như sau:
Phỏng vấn chuyên gia
Để cập nhật tình hình mới nhất, hãy theo dõi các trang web của Tổ chức Y tế Thế giới WHO, Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Mỹ (CDC) và Cơ quan Y tế Cộng đồng Anh (PHE). Ngoài ra các phóng viên có thể tham khảo bản đồ COVID-19 của Đại học John Hopkins, trung tâm tài nguyên về virus corona cũng của đại học này và các bản tin cập nhật của trường. Các bạn cũng nên theo dõi thông tin dịch bệnh từ các cơ quan chính phủ có trách nhiệm ở nước bạn.
Các bạn cũng có thể tham khảo các nguồn được Hiệp hội các Nhà báo Chuyên nghiệp (The Society of Professional Journalists) giới thiệu:
Để biết thêm, hãy tham gia hội thảo online (webinar) do Câu lạc bộ Báo chí Quốc gia Washington tổ chức hoặc hội thảo này của Trung tâm Báo chí về Sức khoẻ của Đại học Nam California Annenberg.
Không dễ để tìm ra các chuyên gia về căn bệnh COVID-19. Virus này mới và khó đoán, cũng chưa có đủ nhà nghiên cứu hoặc bác sĩ chuyên về COVID-19. Khi chọn chuyên gia để phỏng vấn, hãy tham khảo 5 tiêu chuẩn của William Hanage, phó giáo sư dịch tễ học tại Trường Y tế Công cộng T.H. Chan của Đại học Harvard:
Lời khuyên từ các nhà báo khác
Người đứng đầu Tổ chức Y tế Thế giới WHO, ông Tedros Adhanom Ghebreyesus, từng phát biểu: “Chúng ta không chỉ đang chiến đấu với dịch bệnh; chúng ta đang chiến đấu với cả một trận dịch thông tin””.
Hãy tham khảo thêm một số kinh nghiệm từ Thomas Abraham, một nhà báo kỳ cựu chuyên viết về y tế và chuyên gia về bệnh truyền nhiễm và an ninh y tế toàn cầu. GIJN đã phỏng vấn ông ở bài viết này. Abraham cũng là tác giả của cuốn sách “Bệnh dịch thế kỷ 21: Câu chuyện về SARS” và “Bại liệt: Diệt trừ phiêu lưu ký .
Caroline Chen viết về y tế cho tờ ProPublica. Cô đã sống sót qua dịch SARS ở Hồng Kông khi mới 13 tuổi và sau đó, với tư cách là một phóng viên, cô đã đưa tin về SARS và Ebola từ vùng tâm dịch. Trong bài viết này, Chen tập trung vào những gì phóng viên cần hỏi khi đưa tin về COVID-19; làm thế nào để giữ cho mọi thứ chính xác khi xử lý các ước tính, dự đoán và khi thông tin thay đổi nhanh chóng; và trên hết, làm thế nào để giữ an toàn.
John Pope, một phóng viên với 20 năm kinh nghiệm viết về các vấn đề sức khỏe, đã đưa ra 11 lời khuyên khi đưa tin về cúm A/H1N1, một số có thể có ích cho việc đưa tin về COVID-19. Các mẹo của Pope bao gồm: tầm quan trọng của việc lấy được các thông tin cơ bản, lập bản đồ dịch bệnh, giữ cho mọi thứ đơn giản và ngắn gọn, tập trung vào việc phòng ngừa và cẩn thận khi dùng từ.
Mạng lưới các nhà báo quốc tế IJNet cũng đã biên soạn một danh sách các thận trọng khi đưa tin về COVID-19, tổng hợp các lời khuyên từ nhà báo đã đưa tin về căn bệnh này. Dưới đây là những điểm chính:
Kiểm chứng thông tin về COVID-19
Hãy nhớ lại lời của Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới Tedros Adhanom Ghebreyesus. “Chúng ta không chỉ đang chiến đấu với dịch bệnh; chúng ta còn đang chiến đấu với một “trận dịch thông tin”,” ông phát biểu tại Hội nghị An ninh Munich ngày 15/2/2020. Trong thời đại thông tin sai lệch, các giả thuyết vô căn cứ và thuyết âm mưu tràn lan, các nhà báo cũng nên bác bỏ các thông tin xấu. Chẳng hạn căn bệnh có thể lây truyền qua hàng hoá sản xuất ở Trung Quốc, rằng COVID-19 được tạo ra bởi các nhà khoa học hay từ một phòng thí nghiệm.
Trong một bài báo gần đây, Poynter đã chỉ ra rằng người dân ở ít nhất năm quốc gia – bao gồm Mỹ, Ấn Độ, Indonesia, Ghana và Kenya – đã nhìn thấy hoặc đọc được một tin bịp rằng “Chính phủ Trung Quốc đã yêu cầu Tòa án Tối cao cho phép giết 20.000 người bị nhiễm virus corona 2019”.
Để vạch trần các thông tin sai sự thật và kiểm chứng thông tin, hãy tham khảo sáng kiến sau của Mạng lưới Kiểm chứng Thông Tin Quốc tế (International Fact-checking Network). 90 nhân viên kiểm chứng thông tin từ 39 nước khác nhau đang cùng nhau hợp tác để đối phó với cơn lốc thông tin sai lệch này. Tới cuối tháng 2 năm nay, liên minh #CoronaVirusFacts / #DatosCoronaVirus đã đăng tải 558 kiểm chứng về COVID-19. Tổ chức Y tế Thế giới WHO cũng có một trang “Myth Busters” (tạm dịch: Lật tẩy các giả thiết vô căn cứ) để bác bỏ các tin đồn về virus corona – trong đó có các hình ảnh minh hoạ để nhà báo, toà soạn và công chúng chia sẻ. Hãng thông tấn AFP cũng đã đưa ra một sáng kiến tương tự, “Busting Coronavirus Myths.” (tạm dịch: lật tẩy các giả thiết vô căn cứ về viruscorona). Ngoài ra, các bạn cũng nên theo dõi trang First Draft và bài báo gần đây nhất bàn về cách làm chậm lại sự lan rộng của thông tin sai lệch.
Nhiều toà soạn trên thế giới không có đội ngũ kiểm chứng thông tin hoặc thậm chí không có ai có kỹ năng bác bỏ thông tin sai lệch. Nếu bạn thấy tin vịt hoặc thông tin đáng ngờ, hãy liên hệ với các nhóm kiểm chứng thông tin tại địa phương và khu vực để được trợ giúp. Thông thường họ hoạt động rất tích cực trên mạng xã hội và luôn có nhu cầu tìm kiếm nguồn mới.
Xử lý chấn thương tâm lý và làm việc với nạn nhân
Là phóng viên, chúng ta thường xuyên phải đi tìm câu chuyện có nhân vật, thăm nhà và nơi làm việc của họ, và hỏi họ những câu hỏi không mấy dễ chịu. Nhưng trong một đại dịch như thế này, các nạn nhân đều có khả năng bị chấn thương tâm lý. Họ có thể sẽ không muốn để lộ danh tính và kể cho bạn về bệnh tình của họ. Kể cả việc đưa thông tin nơi ở bệnh nhân cũng có thể làm cộng đồng xung quanh bị hoảng loạn, và làm cho gia đình nạn nhân càng thêm bất an.
Trung tâm Dart về Báo chí & Chấn thương Tâm lý của Đại học Columbia đã tập hợp một danh sách các tư liệu tham khảo cho nhà báo khi đưa tin về COVID-19. Có các hướng dẫn, tổng hợp các mẹo, các khuyến cáo, các cách làm tốt nhất, lời khuyên từ các chuyên gia trong việc phỏng vấn nạn nhân và những người bệnh đã qua khỏi, và cách xử lý khi gặp đồng nghiệp đã trải qua các sự kiện gây đau buồn. Bài viết này từ Trung tâm Báo chí Y tế cũng liệt kê các kinh nghiệm phỏng vấn những người đã vượt qua chấn thương tâm lý. Tóm tắt như sau:
Lời khuyên cuối cùng của Trung tâm Dart là lời khuyên mà tất cả chúng ta nên chú ý:
“Hãy chăm sóc cho chính bản thân mình.”
Last modified: Tháng Chín 11, 2020